Papua-Jańa Gvineya

Papua-Jańa Gvineya ǵárezsiz mámleketi

Papua-Jańa Gvineya bayraǵı Papua-Jańa Gvineya gerbi
Papua-Jańa Gvineya dúnya kartasında
Paytaxtı	Port-Morsbi
General-gubernatorı	Bob Dadae
Rásmiy til(ler)i	inglis, tok-pisin hám xiri-motu
Gimni	O Arise All You Sons
Jer maydanı	462 840  km²
Xalqınıń sanı  – adam/km²	9 134 073  15/km²
Ǵáresizlik kúni	16-sentyabr 1975-jıl
Pul birligi	kina (PGK)
Waqıt poyası	+10
Telefon kodı	+675
Internet domeni	.pg

Papua-Jańa Gvineya (Papua New Guinea), Papua-Jańa Gvineya Ǵárezsiz Mámleketi (Independent State of Papua New Guinea) paytaxtı — Port Moresby qalası. BMSh aǵzası. Okeaniyada, Tınısh okeanınıń qubla-shıǵıs bóleginde jaylasqan mámleket. Batısta Indoneziya menen shegaralas, qalǵan bólegi teńizler menen qorshalǵan. Papua Jańa Gvineya quramına Jańa Gvineya atawınıń shıǵıs bólegi hám oǵan qońsılas atawlar, Bismark arxipelagi, Solomon atawlarınıń arqa bólegi, D'Antrkasto atawları, Luiziada arxipelagi, Trobrian atawları, Murua ataw hám basqa 200 ge jaqın úlken kishi atawlar kiredi. Ulıwma maydanı 462,8 mıń km². Xalqı 5,172 mln. adam (2002). Basqarıw jaǵınan 20 wálayat (province) qa bólinedi.

Etimologiyası

"Papua" ataması malaysha "papuva" sózinen kelip shıqqan bolıp, qaraqalpaq tiline awdarmada "buyra" degen mánisti ańlatadı (basqa versiyaǵa bola "orang Papua" - "buyra baslı qara adam" degennen alınǵan). Bul at Jańa Gvineya atawına 1526-jılda Portugaliyalı Xorxe de Menezes tárepinen jergilikli xalıqtıń shashları formasına itibar qaratıp berilgen. 1545-jılda ispan teńizshisi Inigo Artiz de Retes atawǵa keldi hám oǵan "Jańa Gvineya" atamasın berdi, sebebi onıń pikirine qaraǵanda, jergilikli xalıq Afrikadaǵı Gvineya aborigenlerine uqsas edi (múmkin, ol jańa atawdıń hám Afrikadaǵı Gvineya mámleketiniń shegaralarında óz-ara uqsaslıq kórgen). Evropanıń koloniyalastırıw siyasatı baslanǵanınan tap ǵárezsizlikke erisiwge shekem mámleket óziniń rásmiy atın bir neshe márte ózgertken. 1884-1906-jıllarda qubla-shıǵıs bólegi Britaniya Jańa Gvineyası, 1906-1949-jıllarda bolsa Papua (Avstraliya qadaǵalawı astında) dep atalǵan. Arqa-shıǵıs bólegi dáslep Germaniya koloniyası bolǵan hám 1884-1920-jıllarda Germaniya Jańa Gvineyası (1914-jıldan Avstraliya qadaǵalawı astında), al 1920-1949-jıllarda bolsa Milletler Ligasınıń sheshimine bola Avstraliyaǵa tapsırılǵan Jańa Gvineya Aymaǵı dep dep ózgertildi. 1949 jılda Avstraliyanıń eki koloniyası birewine - Papua hám Jańa Gvineya aymaǵına birlestirildi. 1972-jılda provinciyaǵa Papua-Jańa Gvineya aymaǵı dep qayta at berildi. 1975-jıldan baslap Papua-Jańa Gvineya ataması jańa ǵárezsiz mámleket ushın rásmiy at boldı.

Mámleketlik basqarıw principi

Papua-Jańa Gvineya — parlamentli monarxiya, Ullı Britaniya Doslıq awqamı quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1975-jıl 16-sentyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — Ullı Britaniya korolı (xanzadası); húkimettiń bóliniwine qaray hám parlamenttiń sheshimine muwapıq tayınlanatuǵın general-gubernator onıń atınan jumıs kóredi. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı Milliy parlament, atqarıwshı hákimiyattı bas wázir basshılıǵındaǵı Milliy atqarıwshı keńes (húkimet) ámelge asıradı.

Xalqı

Xalqınıń kópshiligi papuaslar, melanezlar, sonıń menen birge, evropalıqlar, tiykarınan, inglis-avstraliyalıqlardan ibarat. Rásmiy tili — inglis tili. Kópshilik dinge sıyınıwshılar — xristianlar, qalǵanları jergilikli dástúrli dinlerge sıyınadı, biraq xalıqtıń kóbisi papuas tillerinde, melanezlar malay-polinez tilinde sóylesedi, toparlar aralıq mámilede motu tilinen paydalanıladı. Xalıqtıń kóp bólegi awıllıq jaylarda, barıw qıyın bolǵan alshaq awıllarda jasaydı. Usınıń sebebinen mámlekette úrp-ádet hám tiller júdá kóp (700 den artıq). Awıllıq jaylarda dástúriy turmıs tárizi saqlanıp qalǵan.

Tariyxı

Jańa Gvineyaǵa XVI ásirdiń 1-yarımında portugal teńizshi turistleri kelgen. 1884-jıl Jańa Gvineya atawınıń qubla-shıǵıs bólegi Angliya protektoratına aylandırıldı hám ol Papua atın aldı, 1888-jıl Ullı Britaniya koloniyası dep daǵaza etildi, XX ásir baslarında Avstraliya Awqamına tapsırıldı. 1920-jıl atawdıń Germaniya protektoratı bolǵan Arqa-shıǵıs bólegi (Jańa Gvineya aymaǵı) nde, Milletler Awqamınıń mandatına qaray, Avstraliya Awqamı basqarıwına alıp berildi. 1949-jıl Avstraliya húkimeti onıń eki bólegin basqarıw jaǵınan birlestirdi hám mámleket Papua-Jańa Gvineya atın aldı. 1973-jıl Papua-Jańa Gvineya ishki ózin ózi basqarıw huqıqına iye boldı. 1975-jıl 16-sentyabrde bolsa ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Papua-Jańa Gvineya 1975-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 16-sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1975).

Xojalıǵı

Awıl xojalıǵı hám taw kánshilik sanaatı ekonomikanıń tiykarın quraydı. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı úlesi 26%, sanaattıń úlesi 26,6%. Tiykarınan, kokos palmasi, kauchuk, banan, kofe, kakao jetilistiriledi. Ishki mútájlik ushın xalıq yams, tarı, maniok, mákkejúweri, batat, qumshekerqamıs egedi; jabayı tárizde ósetuǵın nan teregi, saga palmasi hám basqa ósimlikler miywesin jıynap aladı. Góshbap shárwashılıq, balıq tutıw rawajlanǵan, aǵash tayarlanadı. Azıq-awqat hám aǵashsazlıq sanaatı jergilikli shiyki ónim tiykarında isleydi. Mıs (kóbirek Solomon atawlarında), altın, gúmis, ruwx qazıp alınadı. Avtomobil jolları uzınlıǵı 20 mıń km ge jaqın. Shetke altın, kofe, mıs, kopra, aǵash-taxta, kakao shıǵaradı. Shetten azıq-awqat, mashina hám úskene, sanaat buyımların aladı. Avstraliya, Ullı Britaniya, AQSh, Yaponiya menen sawda etedi. Pul birligi — kina.

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Melanez awqamı, 1978-jıl tiykar salınǵan; Xalıq háreket partiyası, 1985-jılı dúzilgen; Xalıq aldıńǵı partiyası, 1970-jılda dúzilgen; Xalıq-demokratiyalıq háreketi, 1985-jıl tiykar salınǵan; Milliy partiyası, 1979-jıl dúzilgen; Pangu Pati ("Birlesken Papua-Jańa Gvineya partiyasi"), 1967-jıl dúzilgen; Papua-Jańa Gvineya birinshi partiyası, 1998-jıl tiykar salınǵan. Papua Jańa Gvineya kásiplik awqamları kongressi, Xalıq aralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Gazetaları "Niugini nius" ("Jańa Gvineya jańalıqları", jergilikli tildegi kúndelik gazeta, 1979 -jıldan), "Neshnl" ("Milliy", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1993-jıldan), "Papua— Nyugini postkuryer" ("Papua-Jańa Gvineya pochta kuryeri", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1969-jıldan). Papua-Jańa Gvineya milliy radioesittiriw korporaciyası kommerciya mákemesi bolıp, 1973-jıl tiykar salınǵan.